Mareegta Far-Shaxan |
ha moogaan mareegta u ban baxday raadraaca taariikhda, dhaqanka iyo hidaha |
Tifatirayaasha Farshaxan way ka madax banaan yihiin fikradaha gaarka ah ee ku sugan halkan |
Farshaxan Farshaxan kula xidhiidh Bahda Farshaxan EMAIL ..
Waxa igu takhlan wax badan. Waxaan tebanayaa wax badan. Waxaan tiigsadaa
wax maqan, waxana tasoobi kara wax badan.Tilmaanta lagu soo baadi sooci
karo magaca Maxamuud Axmed Cali in ay tahay Aabbihii Tacliinta
ummaddeenna waa arrin lagu wada qanacsan yahay oo aanu maanta muran ka
taagnayn. Hase yeeshee waxa tabashada dareenku sii kordhaysaa, guhaad iyo
canaan kobocsan oo qalbiga ogoggiisa ka soo go’ayna kugu taagmayaan marka
intaas hoos looga sii daadego ee wax la iska weydiiyo sooyaalka iyo
taariikh-nololeedkii shakhsiyaddaas mudan,shakhsiyaddaas magaceedu maamuuska
iyo milgaha leeyahay,shakhsiyaaddaas maqaamka sare ku leh taariikhda
ummadda,godka ma-guuraanka ahna ka fadhiisata sooyaalka ummadda iyo
dhigaalladeeda ay ku dhaashato, kuna indha kuulato ee hiraalkeeda ku
astaysan. Dad badan oo weliba u togan inta isku tirisa in ay aqoonta
ehel u yihiin, waxna barteen, ayaa waxa aanay ogayn ama aanay soo rogan
karin wax dhaafsiisan ama ka durugsan in Maxamuud Axmed Cali ahaa Aabbihii
waxbarashada, waxana suurta gal ah in dad badan oo jiilasha dambe ka mid
ahina aanay xitaa intaasba haynin, in xitaa magacuba aanu maskaxdooda ku
jirin, soona hor marin ogaalkooda. Miyaanay suurta gal ahayn in magacuba
tasoobo, in da’faceedda hadda koraysa iyo kuwa soo socdaaba aanay la kulmin
magaca Maxamuud Axmed Cali iyo inta kale ee inta badan ka mudan! Ma jirto
dunida guudkeeda meel iska bannaani. Halka wax ka baxaan iskama bannaanaato
ee waxa buuxiya wax kale. Tolow maxaa dhacaya haddii magaca Maxamuud Axmed
Cali iyo hebello kale halkooda ka baxaan? Miyaanay suurta gal ahayn in wax
sawaaban oo taban, boolina ahi soo baxaan oo halkooda fadhiistaan! Ummad aan
taariikh sugan lahayni waa ummad aan jiritaan sugan lahayn!
Halistaas bidhaamaysa ayaa joogtaynaysa in loo hollado in la raadiyo,
waxna laga qoro duug-yaal badan oo tiir-dhexaad u ah taariikhda ummadda
iyo hidde- sidayaasheeda ay ku dhaadato. Maxamuud Axmed Cali Alle ha u
naxariistee waxa uu ka mid yahay tiirarkaas waaweyn ee sooyaalka ummadda,
waxanu macagiisu buuxinayaa oo lagu soo baadi-sooci karaa tilmaansi-ahaan
nuxurka ereyadii Alle ha u naxariistee C/laahi Qarshe
: Aqoon la’aani waa iftiin la’aan.
Waxa uu Maxamuud ahaa aasaasihii iyo hirgeliyihii waxbarashada casriga ah,
waxanu ahaa macallinkii suurta geliyey in ay tacliin qaataan oo wax bartaan,
aflaxaanna koox ahaan in badan oo ka mid ah qalinleydii ugu horreysey ee
soomaalida.
Maxamuud Axmed Cali waxa uu ku dhashay gobolka Togdheer, degmada Burco
hilaad-ahaan kala guurkii labadii qarni ee tegey (dhammaadkii qarnigii 19aad
iyo bilowgii qarnigii 20aad). Waxa uu Maxamuud waxbarashadiisa aasaasiga ah
ku qaatay magaalada Berbera dugsi ku yaalley oo wax lagu bari jirey arday
isugu jirtey Carab iyo Hindi. Waxa uu ka mid ahaa arday fara-ku-tiris ah oo
soomaali ah oo dugsigaas loo oggolaaday. Sannadkii 1919kii waxa waxbarasho
loogu diray waddanka Suudaan, waxanu tacliintiisa ka bilaabay magaalada
Khartuum kulliyad lagu baran jirey macallinnimada oo loo yaqaanney Bakhta
Al-Ruda. Dhammaadkii tobanlihii 1920aadkii ayaa Maxamuud Axmed Cali ka soo
laabtay waxbarashadaas.
Markii uu gumaysigu soo galay arlada soomaalida waxa la yimi oo weheliyey
kooxo horseed u ahaa waxbarasho ka soo jeedda oo laga soo dheegtey Diinta
Kiristaanka. Waxa 1891 dugsiyo noocaas ah oo Baaderi (wadaad masiixi ah)
madax u yahay laga furay magaalada Berbera iyo Bulla-xaar. 1905- tiina waxa
laga furay magaalada Saylac. Waxa dugsiyadaas ugu caansanaa Dhaymoole oo
ahaa duleedka Berbera. Dadkii soomaalidu waxa ay ka hor yimaaddeen
furitaanka dugsiyadaas. Waxa soomaalidu la diiddanayd ubadkooda in la baro
diin aan ahayn diintooda Islaamka, waxana soo baxay dareen muujinaya in
qasdiga ka dambeeya iskuulladaasi uu yahay mid la xidhiidha fidinta Diinta
Kiristaanka. Sidaas darteed way xidhmeen muddo ka dib dugsiyadaasi.
Iskuulladaas Baaderiga raggii ugu horreyey ee waxbarashada ka bilaabay waxa
ka mid ahaa Alle ha u naxariistee Xaaji Faarax Oomaar, Xuseen Kaatoli, Ciise
Faranji, Axmed Cali (Maykal Maryama aabbihii), Fideer, Maxamuud Diiriye
Suulaawe iyo qaar kale. Waxa markii dugsiyada Baaderigu xidhmeen nimankaas
loo qaaday dhinaca magaalada Cadan oo looga sii ambaqaaday tacliintaas
Baaderiga.
Markii uu Maxamuud Axmed Cali waxbarshada
Suudaan ka soo laabtay, waxa uu noqday shaqaale dawladeed. Waxa uu Maxamuud
ku baraarugsanaa ahmiyadda ay waxbarashadu leedahay, waxanu ka dheregsanaa
oo fahansanaa khilaafka dhex-yaallaa soomaalida iyo maamulayaashii
gumaysiga. Sidaas darteed waxa uu ka fekerey in ubadka soomaalidu ay helaan
waxbarasho ka duwan taas fashilantay ee Baaderigu hormuudka u ahaa. Waxa uu
isku taxalujiyey in gumaysigu taageero u fidiyo rugihii waxbarashada ee
soomaalida oo ahaa malcaamadihii qur’aanka, si la isugu soo taago oo ubadka
loogu oggolaado in ay ka qayb qaataan barashada aqoonta kale ee caadiga ah
oo Maxamuud Axmed Cali uu gadh-wadeen ka ahaa. Waxa uu Maxamuud Axmed Cali
la noolaa dadkiisa, waxanu hiil u ahaa, una taagnaa sii horu marintiisa.
Waxa uu daba joogey dedaalkii soo taxnaa ee Sh. Yuusuf Kownayn ee Alif wax
maleh, Ba’ hoos ku hal leh ama Alif la’ kor-dhabey, Alif la’ hoos-dhebey,
Alif laa godey, waxanu ku qanacsanaa in hore halkaas looga sii heetiyo oo
tallaabo kale la sii ruqaansado.
Maxamuud Axmed Cali waxa uu geed dheer iyo
mid gaabanba u koray in uu aqoon ku ababiyo ubadka soomaalida iyo sidii loo
heli lahaa goobihii waxbarashada lagu siin lahaa ee la isugu keeni lahaa
marka ay malcaamadaha ka soo aflaxaan. Maxamuud waxa uu geli jirey safarro
dhaadheer si uu u soo ururiyo carruur waxbarashadaas ka qayb qaadata. Waxa
uu kaxaysan jirey rakuub (awr la fuulo) ama faras, waxanu dhex mari jirey
dhulka daaqsinka ah ee beelaha xoolo dhaqatada reer guuraaga ah ee
soomaalida. Waxa uu weydiisan jirey in ay 20 ama 10 ama 5 wiil ku daraan, si
uu u geeyo goobaha waxbarashada. Inta badan waa lagu diidi jirey arrintaas,
meelaha qaarna waxa uu kala kulmi jirey or iyo canbaarayn. Dadku waxa ay uga
biya-diidayeen waxbarashada casriga ah, waxa ay ka dareen qabeen dugsiyadii
bilowga ahaa ee Baaderigu hor kuutinayey, hase yeeshee Maxamuud Axmed Cali
waxa uu aqoonsanaa, una muuqatey baahida loo qabey in la abuuro waxbarasho
maaddi ah oo la jaanqaadi karta diinta iyo dhaqanka ummadda oo aan ahayn
taas laga wayiigayey ee baaderiyeysnayd.
1929 oo ku beegnayd xilligii uu Maxamuud waxbarashada ka soo laabtay,
waxa dhulkii soomaalida ee uu Ingriisku xukumi jirey (British Somaliland
Protectrate) ka furnaa dhowr iskuul oo Ingriisku maal gelin jirey,
niman waddaado ah ayaana ardayda ugu dhigi jirey qorista iyo akhriska
carabida iyo barashada xisaabta. Dhinacii kale Talyaanigu xukumayey ee
Koonfurta waxa xilligaas si fiican uga hana qaadayey dugsiyo badan oo hoos
tegayey Kiniisadda Talyaaniga, waxanay dugsiyadaasi ka furnaayeen
magaalooyinka Muqdisho, Marka, Baraawe, Jilib, Afgooye, Baydhabo, Kismaayo,
Raas Xaafuun iyo meelo kale. Talyaanigu kalama kulmin Koonfurta cadaadiskii
iyo diidmadii waxbarashada ee Ingriisku kala kulmay Waqooyiga. Taas ayaana
keentay in dugsiyo badani hore uga furmaan Koonfurta. Hormuudkii
waxbarashada xilligaas bilowga ahaa ee geyigaas soomaalida ee Talyaanigu
gumaysanayey (Koonfurta) waxa uu ahaa Alle ha u naxariistee Macallin Jaamac
Bilaal oo dedaal weyn u galay tis-qaadka dugsiyada waxbarashada ee magaalada
Muqdisho iyo nawaaxideeda. Fartii Cismaaniyada oo uu horseed u ahaa Alle
naxariistii janno ha geeyee Cismaan Yuusuf Keenadiid
ayaa iyana xoog ku lahayd meelo badan oo dhulalka soomaalida ka mid ah.
Udub-xooggii dhaqanka iyo hiddaha soomaalida Muuse Galaal ayaa isna dedaal u
galay xilliyadii kuwaas ku taxnaa kobcinta iyo soo bandhigidda bilicda iyo
qanninamada suugaanta iyo afka soomaaliga. Sannadihii 1930-naadkii
waxa kordhaysey tirada dugsiyada, waxana iskuullo laga dhisay magaalooyinka
Berbera, Burco iyo Hargeysa. 1936 waxa Ingriisku Somaliland u soo magacaabay
agaasimihii ugu horreeyey ee arrimaha waxbarashada. Agaasimahaasi markii uu
magaalada Burco soo gaadhey waxa lagala hor yimi bannaan-baxyo xoog leh,
dadna ay ku dhinteen. Maxamuud Axmed Cali iyo rag kale oo la fogaan-arag
ahaa waxa ay isku deyayeen mar walba in la isku soo dhoweeyo soomaalida iyo
waxbarashada. Waxa xilligaas durba la bilaabay dhaqdhaqaaqii ciyaaraha
(sports) gaar ahaan cayaaraha fudud, sida jimicsiyada iwm. Waxa ay Maxamuud
aragti-wadaag ahaayeen Alle ha u naxariistee Cabdi Siciid Xuseen oo Cadan
wax ka soo bartay, una go’ay gardaadinta iyo kobcinta cayaaraha (Sportiga).
Cabdi Siciid waxa aynu ugu yeedhi karnaa Aabbihii Sportiga. Waxa la
tilmaamaa in maalin lagula soo qamaamay dhagxaan magaalada Berbera Cabdi
Siciid iyo Maxamuud Axmed oo carruur jimicsi ku siinaya deyr meel iskuul ah
ku dhex yaalla. Waxa laga tibaax bixiyaa in niman sheedda ka halacsadeen
carruur jimicsi ahaan u foor- foororsanaysa, waxanay u maleeyeen in
carruurtu sujuudsan tahay. Suuqa dadkii joogey ayay ku dhex dheceen, waxanay
ku dhiillo geliyeen in carruurtii lagu khasbayo in ay cadceedda u sujuudaan.
Waxa halkaas ka dhashay baa la yidhi weerar lagu soo qaaday goobtaas
carruurtu jimicsiga ku qaadanaysey.
Xilligii dagaalkii 2aad ee dunida waxa magaalooyinka waaweyn ka furmay
iskuullo kale oo cusub, waxanu Ingriisku bilaabay maal gelinta 19
malcaamadood oo ku yaalley Berbera, Burco, Hargeysa iyo magaalooyin kale.
Waxa xilligaas ka dib soo iftiimayey dareen hoosta ka xarriiqaya in indho ka
duwan kuwii hore lagu eegayo dugsiyadaas laabta la soo kacayey ee
waxbarashada, Maxamuud Axmed Calina uu gadh-wadeenka ka ahaa. Waxa furmay
dugsiyadii Sheekh iyo Cammuud oo lagu qaadan jirey ilaa tacliinta dugsiga
sare. 1953 waxa magaalada Burco laga furay dugsigii u horreeyey ee hablaha,
waxana dalka ku baahay furitaanka dugsiyadii hoose iyo dhexe. Ragga culimada
ah ee furitaanka dugsiyada iyo kobcintooda dhiiri gelinta siinayey, waxa ka
mid ahaa Alle ha u naxariistee Sh. Ismaaciil Faarax oo magaalada Burco
malcaamadaha iyo dugsiyadii ugu horreeyey macallin ka ahaa.
Aabbihii Waxbarashada- Maxamuud Axmed Cali waxa uu ibo-bixiyey, horseedna ka
ahaa in ay wax bartaan dhalliinyaro badan oo degaanno kala duwan ka soo kala
jeeda laga soo bilaabo bariga shishe ilaa galbeedka durugsan dhulkii loo
yaqaanney British Somaliland Protectorate, maantana ah Jamhuuriyadda faca
yar ee aan weli aqoonsiga ka helin beesha caalamka ee Somaliland. Waxa la
tilmaamaa in kooxdii ugu horreysey ee qalinka ku raad barataa tacliintaas
dhaladka ah ay ka mid ahaayeen: Sh. Xasan Maygaag Samatar, Maxamed Shire iyo
Cali Jirde. Kooxdii labaadna waxa ka mid ahaa: Yuusuf X. Adan Qabille,
Ismaaciil Yuusuf Samatar-Gaandi iyo Maxamed-Ruun Sh. Madar. Aabbihii Waxbarashada-
Maxamuud Axmed Cali waxa uu ahaa nin hal-adayg leh, lana falgalay oo ku
milmay duxda hiddaha iyo dhaqanka soomaalida, kuna xidhan oo ka dab-qaata
yaqiinta iyo diinta ummadda. Waxa dad xidhiidh gaar ah iyo aqoon u lahaa ii
caddeeyeen in nolosha iyo hab-dhaqanka Maxamuud Axmed Cali ay muxaafid u
ahaayeen si wax-ku-oolnimo ah dhaqanka iyo caqiidada ummadda, waxana
qalbigiisa ku dheeraa oogidda salaadda. Ingriiska oo hoosta kala socdey
shakhsiyaddiisa hanka weyn iyo miigganaantiisa qofnimo, ayaa jeclaa in uu
Maxamuud Axmed gumeysiga wax uun kula bahoobo, lana wadaago dhinaca caadada
iyo hab-dhaqanka nololeed ee wada macaamilka bulshaawiga ah, wuxuse Maxamuud
Axmed Cali tusmaystay baadi-sooc (sumad) lagaga hamrado, lagaga haybadeysto,
laguna taxgeliyo oo ah inuu naftiisa iyo ahaanshaha asalkiisa ixtiraamay,
yeeshayna dedaal iyo firfircooni dhug leh, garasho leh, abbaarna leh oo ku
astaysan dhaabadaynta dhaqanka iyo caqiidadiisa. Aabbihii
Waxbarashada- Maxamuud Axmed Cali waxa uu la dhashay oo ay walaalo ahaayeen
labadoodaba Alle ha u naxariistee C/raxmaan Axmed Cali-Tuur oo ahaa nin ku
xeel-dheer arrimaha diblomaasiyadda, ahaana madaxweynihii ugu horreeyey ee
Jamhuuriyadda Somaliland. Maxamuud Axmed Cali- Aabbihii Tacliintu waxa uu ku
geeriyoodey magaalada Muqdisho horraantii 1980-naadka, Allena ha u
naxariistee waxa uu ifka kaga tegey wiil iyo dhowr gabdhood iyo dad iyaga ka
sii tafiirmay. Kani waxa uu ahaa dheeg ku saabsan ibo-furka baadhitaan iyo
daraaseyn ku taxmaysa Sooyaalkii Maxamuud Axmed Cali- Abbihii Waxbarashada,
waxannuna ka martiyaynaa, ka quud-darraynaynaa, kana codsanaynaa qof kasta
oo haya tibaax iyo tilmaan wax nagu biirin karta inuu noogu soo hagaajiyo
Toobiyaha xidhiidh-tebineed (E-mail address) ee hoos inshu ugu tegi doonto.
Horaa loo yidhi ‘Far keli ahi; fool ma dhaqdo iyo tabantaabaday laba
gacmood; tamar ku yeeshaan’. Isla toos toosinta wixii tuur iyo tirbiicooyin
yeeshaa; turxaan ma leh, tawsna ma reebaan; tiskase aan la isla tiir-tiirin
ee la isku tuur-tuuro, ayaa tiiraanyo reebi kara. Tubta toobiyeysan taas
baanu u aragnaaye soo tebiya tilmaantiinna. Aabbihii Tacliinta_Maxamuud
Axmed Cali. Mahadnaq: waxa aan aad
ugu mahadcelinaynaa abwaanka Yuusuf Cismaan Cabdille (Shaacir)
oo sawirka Maxamuud Axmed Cali noogu deeqay. Qalinkii
Maxamed Baashe X. Xasan Xidhiidhka:
Maxamed Bashe:
mohamedbashe@yahoo.co.uk |