Taxane warbixinno ku saabsan Qaamuus Cusub oo Af-Soomaali ah

Qaybtii 2^aad Gorfaynta Qaamuuska Cusub ee Af-soomaaliga

Aragtida uu abwaankani (qaamuusakani) ku dhisaalan yahay: Abwaan (Qaamuus) ahaan maaha kii u horreeyey ee wuxuu noqonayaa kii saddexaad. Waxa ka horreyey labada abwaan ee ay kala qoreen Dr. Yaasiin Cismaan Keenaddiid iyo Cabdulqaadir F. Bootaan. Bilicda ka sokow dhawr arrimood buu Abwaankani (Qaamuuskani) kaga duwan yahay kuwaa. Labadaa abwaan (qaamuus) ee hore waxay ku dhisanyihiin go'aammadii guddida Af-soomaaliga. Aragti kasta oo la doonayo in la meel mariyo waa laga wada tashanjirey, dood baana layskaga hor imanjirey. Aqoonna waa laysku qancinjirey. Soo saarka aragtiyahaasi cusubina waxay u badnaayeen qaar aan lagu mergen. Hayeeshee, abwaankan waxa ka muuqata inuu ku dhisan yahay aragti qof qudhihi leeyahay. Sida ku xusan qoraal laga diyaariyey shirkii qorayaasha, ee lagu qabtay magaalada Jabbuuti gu'gii 2002da, oo ladhkiisu ahaa: Shirka hal-abuurka Soomaaliyeed ee Djibouti, laguna faafiyey degelka sumaddiisu tahay: http://www.hamarev.comlindeLPhp/articleview/1323/1/8. wuxuu qoruhu soo bandhigey buug xambaarsan aragtiyaha abwaankan (qaamuuskan) ka muuqda. Aragtiyaahaasi waxa ka mid ah in la labanlaabo xarfaha Dh, F, J, Q, S, X, Y, iwm. Tusaale ahaan, affafka, wixxii, fadhdhi, wuxxuu,muqqummad iwm. Waxa kale oo uu qoraalku tilmaamay inuu qoruhu buuggiisa ku soo jeediyey in guud ahaan xuruufta afka-soomaaliga ee 21-ka ah laga dhigo 22 xaraf oo lagu kordhiyo xarafka Hamzada Carabtu u taqaan. Ugu dambeyntii wuxuu qoruhu soo jeediyey in xuruufta Af-soomaaliga loo kala hormarsho sida afafka kale ee ku qoran Laatiinka. Runtii, higgaadda af-soomaaligu maaha 21 sida qoraalkani sheegayo. Higgaadda afku waa 32 xaraf. 21 shibbane, 5 shaqal oo gaaban, 5 shaqal oo dheer iyo Firgin (Hamza). Haddii uu qoruhu u jeedey Firginka ha lagu daro shibbanayaasha, waxa marka hore qumman inaan ogaanno in firginku leeyahay sumaddii iyo sawricii shibbanaha iyo in kale? Haddii uu yeesho waa runtii ee ha lagu daro. Haddii uu yeelan waayase laguma qobtolikaro. Si aan u helno sumadda iyo sawraca Shibbanaha waa inaan ka warcelinnaa weydiinta ah: waa maxay shibbane ama shaqal? Shibbane waa dhawaaq afka ka soo baxa sida 'g' 'd' '1' 'r', iwm. oo la cesho oon iska socon. Halka uu shaqalku ka yahay dhawaaq sida ‘o', 'u', 'a', 'i', iyo 'e' oo kolka la odhanayo uu afku furanyahay. Sidaasi awgeed ayey aqoonyahannada kala ah Lilias Armstrong (1934),Muuse Galaal iyo B.W.Andrzejewski(1956) iyo Cabdalla CumarMan-suur iyo Annarita Puglielli (1999) ay u haystaan inuu shibbane yahay, guddidii af-soomaaliguna aanay ugu darin shaqallada ee horeba u ahaa una yahay shibbane. Waxa ay weliba Mansuur iyo Puglielli si cad ugu sheegeen buuggoodaasi oo la yidhaa 'Barashada Naxwaha A.f-soomaaliga' in tirada shibbanayaasha Af-Soomaaligu tahay 22.   Waxa halkaa innooga muuqata inaanu qoruhu haba yaraatee la socon una dhuun daloolin go'aannadii iyo heerarkii uu afku soomaray marka uu leeyahay xarfaha kor ku xusan ha la labanlaabo ama higgaadda ha loo kala hormariyo sida laatiinka. Waxa kale oo cad inuu qoruhu sheeganayo aragtiyo looga horreeyey marka uu ku doodayo in Hamzaha lagu daro far soomaalida. Midda la yaabka lihi waxay tahay sida uu u dhaadi- waayey habka uu u qoranyahay Qaamuuska af-soomaaliga ee Yaasiin Keenadiid oo ah habka uu ku doodayo in farta loo kala hormariyo. Inkasta oo uu qoruhu sheegey inuu raadraacay Qaamuuska Yaasiin, waxa, haddana, dooddiisa ka muuqata inuusan hordhaca buuggaba akhriyin. Sida qoraalka ku cad, markii aragtidaa Saalax laga doodayey, waxa sooyaalkii iyo heerarkii uu soomaray af-soomaaligu si hufan oo kooban u dul maray Aw Jaamac Cumar Ciise oo caan ku ah ururinta mahadhada Soomaali­yeed. Waxana la ogyahay in kolkii arrintaa la falanqeeyey la isku raaciwaayey. Machadka Afafka iyo Cilmibaadhista Jabbuuti ayey, haddaba, ahayd inuu tixgelin gaar ah siiyo go'aankaasi iyo kuwii hore u jireyba. Hayeeshee, Machadku wuxuu u janjeedhsaday dhankii laga batay. Gefka uu qoruhu galay waxa ka weyn ka Machadka Cilmibaadhistu uu galey, kaas oo ah inaanu hubin, tixgelinna siin, wixii shirkaasi laga soo jeediyey. Waxaanay ahayd in aragtiyaha uu qoruhu eeyahayna la sheego, wixii hore go'aanno uga soobaxeen ama dadkale lahaayeenna la xuso. Taasi waxay cid walba awood u siineysaa inuu tallan ka galo heerka iyo habka aqoonbaadhiseed ee xubnaha Machadka! --------------------------------------- Qoruhu wuxu ku doodayaa inuu helay habka farcanka ereyada iyo is rogrogga falalka Soomaaliyeed. Waa arrin la yaab leh. Haddii uu leeyahay si hawl yar oo loo raadin karo ayaan u habeeyey waa arrin la qaadan karo. Hayeeshe, anigaa helay inuu yidhaa waa midh af ka weyn. Dhawr abwaan oo jira ayaa lagu adeegsaday isrogrogga falalka iyo farcanka ereyadaba. Tusaale ahaan, abwaanka la yidhaa Dizionario Somali-Italiano (1985) oo ay wada qoreen Agostini, Francesco, Annarita Puglielli iyo Ciise Maxamed Siyaad, soona wada saareen Jaamacadda Ummadda Soomaaliyeed, Akademiyada cilmiga fanka iyo suugaanta iyo Universita Degli studi di Roma “La Sapienza” waxa si buuxda loogu adeegsaday labada arrimood ee uu qoruhu ku tookhayo heliddooda. Waxana loo qoray sida tusahan ka muuqata. Waxa halkaa innooga cad in aqoonyahannadii dejiyey abwaankani ay adeegsadeen isrogrogga falka una adeegsadeen si fufud ood kolkaad ereyga eegtaba garanayso isrogroggiisa. Halka uu Qoraha Qaamuuska cusubi ka sameeyey shaxo laga baadhayo ereyga, buugga xaggiisa bambana lagu qoray. Markaa miyaan odhan karraa Saalax waxa uu helay qaabka ama xeerka isrogrogga falalka Soomaaliyeed. Haddii aan hortii cidi adeegsan, waxay noqon lahayd arrin aan cidina kaga masuugteen laguna hambalyeyn lahaa. Waraysi uu qoruhu siiyey degelka sumaddiisu tahay www. bulxan.com wuxuu ku sheegey inuu wada akhriyey dhammaan wixii buugaag hortii la qoray siiba qaamuuska Yaasiin Cismaan Keenadiid. Hase yeeshee, Qaamuuska cusub laguma muujin wax buugaag ah oo la tixraacay. Hadal iyo dhammaantii, in hawl uu qof kale qabtay ama ku hawshooday la sheegtaa rugaha aqoonta adduunka waa arrin ka reebban Qodobbada af-soomaaliga iyo aragtida qoraha:  Guud ahaan af-soomaaligu wuxuu leeyahay laba qodob oo isbedbeddela, kuwaas oo kala ah: -ka iyo -ta. Qodobka hore wuxuu raacaa magacyada lab. Kan labaadina kuwa dheddig. Tusaale ahaan: Wiil + ka = Wiilka  Inan + ta = Inanta. Xarafka -k baa, haddaba, isu beddela -h marka uu raaco magac ku dhammaada shaqalka -o ama -e. Tusaale ahaan: Caano     + ka        = Caanaha Kabo      + ka         = Kabaha Wade     + ka        = Wadaha Waxa kale oo uu xarafka -k isu beddelaa -g kolka uu raaco magac ku dhammaada, aa, u, y, i, w, ama g. Tusaale ahaan: Dhurwaa + ka       = Dhurwaaga Hu'          + ka        = Hu'ga Qori        + ka        = Qoriga Erey        + ka        = Ereyga Cadow    + ka        = Cadowga Rag         + ka       = Ragga Kolalka qaarkood xarafkaasi (-k) wuu abraaraa markuu raaco magac ku dhammaada xarfaha kala ah: h, x, q, c, iyo kh. Tusaale ahaan: Mulac     + ka        = Mulaca Qiiq         + ka        = Qiiqa Madax    + ka        = Madaxa Tookh    + ka        = Tookha Rah         + ka        = Raha Qodobka -ta isna wuu isbeddelaa oo wuxuu isu beddelaa: -da, -sha. Xarafka -t baana noqda -d markuu       raaco magac ku dhammaada shaqal ama xarfaha kala ah: d, c, x, h, y, firgin ('). Tusaale ahaan: Maro       + ta         = Marada Lo'           + ta         = Lo'da Irrid         + ta         = Irridda Duluc     + ta         = Dulucda Qodax    + ta         = Qodaxda Bah         + ta         = Bahda Beeraley + ta         = Beeraleyda Markay -t ku xigsato -l waxay labada cod, haddaba, isku noqdaan -sh. Tusaale ahaan: Macal     + ta         = Macasha Ul            + ta         = Usha Il             + ta         = isha Calool    + ta = Caloosha Maaha xeer qof dejiyey ee waa abuurtii afku sida ay u samaysantay. Aqoonyahanku, inta badan, xeer ma dejiyo ee mid jirey buu gartaa sida uu u hawl galo oo uu qeexaa. Meelo badan buu qoruhu ku tookhayaa inuu xeerar dejiyey, meelo kalana xeerarkii jirey buu ku tumanayaa. Tusaale ahaan, ereyga 'Calool' sida kor ku xusan wuxuu noqdaa kolka uu qodobkiisu raaco 'Caloosha'. Qaamuuskana waxa ku qoran 'Caloolsha'. Sidaan hore u soo tibaaxay, labada xaraf ee 'l' iyo 't' baa kolkay isku darmaan noqda 'sha'. Haddii aragtida qoraha la qaato waxay noqonaysaa inuu xarafka 't' noqdo 'sh'. Taasina maaha arrin dhab ah. Hadal iyo dhammaantii, in labadii xaraf ee meeshaba ka baxay midna la soo cesho midna laga tagaa waa arrin iyana ila gurracan. Haddii aragtida qaamuuska ku qoran la qaato ereyo badan bey noqoneysaa in isirkooda aan laga tegin. Tusaale ahaan ereyga 'nin' wadartiisu waa 'niman'. Aragtida cusub haddii lagu dhaqmo wuxuu noqonayaa 'ninman'. Ereyga kale ee ah 'inan' isna wadartiisu waa 'innamo'. Aragtida cusubna wuxuu ku noqonayaa 'inannamo'. Ereyada falka ihi waxay noqdaan magac faleed. Tusaale ahaan: cun = cunid. Marka hawsha cunidda lafteeda la tilmaamayo waa 'cunitaan'. Markaan, haddaba, 'cunitaan' qorayey, way ii caddayd inuu ereygu ahaa cunid. Hayeeshee qoruhu arrinta caynkaasa ayuu u qorayaa 'Cunidtaan'. Haddii uu rabay inuu tilmaamo isirka ereyga iyo sida ay ereyadu isu beddelaan waxay ahayd inuu buug naxwaha u gaar ah qoro, ee may ahayn inuu qoridda afka sidaasi u qoro. Sababta ay dhawaaqyadu isu beddelaan waxa lagu qeexaa sida ay u samaysmaan dhawaaqyada afafku. Sidaasi awgeed xarafka 'd' waxa loo yaqaan 'voiced dental ploisive', 't'na waxa loo yaqaan 'Voiceless dental ploisive'. Sidaasi awgeed ayey 'd'-du u bannaysaa kaalinteeda xarafka 't' kolka ay 'd' iyo 't' is xigsadaan. Marka haddaba la qoro 'Cunidtaan' waxaad dareemeysaa iney meesha ka maqantahay adeegsigii aqoonta isasaamaynta dhawaaqayadu. Abdiraxmaan Faarax "Barwaaqo" wuxuu horay u qoray dhawr Buug uu ka mid yahay: "MAGAC BILAASH UMA BOXO" Ottawa, Canada E-mail: Hal_aqoon@yahoo.com Akhri Qaybtii 3aad    Soo Bandhige :Fu,aad Bahda Mareegta Farshaxan