Taxane warbixinno ku saabsan Qaamuus Cusub oo Af-Soomaali ah

Qaybtii 3^aad Gorfaynta Qaamuuska Cusub ee Af-soomaaliga

Waxtarka iyo dhibaatada uu buuggu soo kordhiyey: Hawl kasta oo la galaa waxtar iyo waxyeellaba way yeelataa. Wayse kala bataan. Sida ay u kula bataan baana lagu qiimeeyaa. Haddii hawsha waxtarkeedu bato waxa loo arkaa guul u soo hoyatey ciddi hawsha faraha kula jirtey. Marka waxtarkeedu yaraadase, way caddahay in la odhanayo hawshaasi waxay noqotay hal bacaad lagu lisey. Waxaan haddaba isu foodin waxtarka iyo waxyeellada Qaamuuskani soo kordhiyey, waxanan u kala qaadi laba qaybood. Ta hore, waxan qirayaa in lagu soo ururiyey ereyadii u badnaa ee ilaa hadda lagu soo ururshey qaamuus Soomaaliyeed oo sooc ah. Waxa jira Qaamuusyo Af-soomaali iyo afaf-shisheeye ah oo tiradaa in ka badan lagu soo ururiyey. Tusaale ahaan qaamuuska la yidhaa Dizionario Somalo-Italiano (1985) waxa lagu soo ururiyey ilaa 50 kun oo erey. Runtii hawshaasi waa hawl dhaxal gal ah oo uu qoruhu ammaanteeda leeyahay. Ujeeddaduse maaha xubnihii guddiyadii af­soomaaligu inaanay awooddaa iyo kartidaa midna lahayn, ee waxay ahayd ayaga oo rabay iney la jaan qaadaan horumarka afka. Waxa jirey aragtiyo badan oo laysku hayey oo la rabey in meel laysla dhigo sida falka oo kale. Dhanka falka laba aragtiyood baa jira. Dadka qaar waxay u arkaan in falka Soomaaligu yahay kolka uu wax faridda yahay. Tusaale ahaan, cun, cab, caddee, wanaaji, tag, iwm. Qayb kale ayaa u aragta inuu falku yahay kolka ereygu falmagaceed noqdo. Tusaale ahaan, cunid, cabbid, tegid, iwm. Sida ku xusan gogoldhigga Qaamuuska Yaasiin waxa laysla gartay inaan lagu degdegin inta laysla meel dhigayo. Sidaasi awgeed ereyo badan baan lagu darin hayeeshee la ururshey oo kaydsanaa. Runtii, waxan dareensanahay in waxyeellada buuggani aad uga badan tahay waxtarkiisa. Waxanan u qodobbayn sidan hoos ku qoran: 1. Wuxuu dib u furay murankii iyo anaa idhidii. 2. Wuxuu meesha ka saaray u kala dambayntii iyo isku tixgelintii aqoonta. 3. Wuxu suldaaro u dhigey horumarkii Afka ee majaraha haystey. 4. Wuxu ku tuntay sidii aan soo sheegey xeerarkii laysla meel dhigey. 5. Dhibaatooyinka afka ka jira ee u baahnaa in wax laga qabto, sida kuwa hoos ku xusan, qaamuusku waxba kamuu odhan. Dhibaatooyinka Afka ka jira ee u baahan in wax laga qabto:   Dhibaatooyin badan baa af-soomaaliga ka jira. Qof kasta oo arrimaha afka ku gudajirana waxa laga filayaa inuu dhaado iskuna taxalujiyo sidii uu wax uga qaban lahaa. Gaar ahaan ciddii isku dayda iney qaamuus qorto waxa la gudboon iney arrintaa xilweyn iska saarto. Dhibaatooyinka Af-soomaaliga ka jira una baahan in wax laga qabto waxan kaga hadlay kuna soo bandhigay qoraal uu ladhkiisu ahaa Xasilloonidarrada Af­soomaaliga, kaasi oo ku soo baxay warsidaha la yidhaa Hal-aqoon (Xidhmada 2 tirsigii laad & 2aad), kadib wuxuu qoraalku ku soobaxay dhawr degel oo ka mid ah degellada ay Soomaalidu ku leedahay Internet-ka. Waxana ka mid ah: www.somalitalk.com,  www.somalieducation.com , www.farsbaxan.com iyo qaarkale. Qoraalkaasi waxan ku tilmaamay in 1972kii xuruufta laatiinka loo qaatay in Af-soomaaliga lagu qoro. Hayeeshee aan la guddoomin in isku si loo qoro. Waxan ujeedey lama qeexin sida loo kala duwayo qoraalka iyo hadalka. Arrintaasina, runtii, waxay dhalisay in qofkastaa Afka u qoro sida uu isagu ugu hadlo. Tusaale ahaan: 1.        Shibbanayaasha:  a)      DH R           Adhi                                  Ari           Foodhi                             Foori           Yidhi Yiri           Cadho                              Caro           Gabadh                           Gabar b)       B                                       M           Laba                                 Lama           Habeen                            Hameen           Toban                              Toman                     Tabar                               Tamar C)      C                                       Q           Candhuuf                        Qandhuuf d)       D                                       dh           Bud                                   budh e)       X                                       Kh           Xaako                              Khaakho f)     M                                        N         Shimbir                              Shinbir         Sambab                             Sanbab         Dambe                               Danbe         Gambo                               Ganbo g)    J                                          Y         mooji                                  mooyi jaxaas                                 yaxaas 2.        Shaqallada: a)        I U Dib Dub b) 0 A Gobol                                 Gabal c) U I Dhufasho                           Dhifasho  d) A I Tallaabo                           Tillaabo Waxan qoraalkaas ku tilmaamay iney arrintani, runtii, dhibaato xoog leh ku hayso dad badan oo afka barta oo shisheeye iyo sokeeyaba leh. Waxan weliba tibaaxay, dhab ahaanna, inaanay dhibaatadu ahayn mid Af-soomaaliga keli ku ah ee ay afaf badani soo mareen kana soo gudbeen loona baahan yahay inaynu dhugmo (fiiro) gaar ah u yeelanno. Afafkaa waxa ka mid ah Af-carabiga. Tusaale ahaan, dalalka gacanka carabta, dadku xarafka Kaaf ‘ﻚ’ waxay ugu  dhawaaqaan Jiim ‘ﺝ’. Marka ay isbariidinayaanna waxay yidhaahaan ‘Jeef xaalaj?  ‘ﺞﻠﺂﺤ ﻒﻴﺟ’. Hayeeshee kolka ay qoraal noqoto waxay qoraan ‘Keef xaalak ‘ﻚﻠﺂﺤ ﻒﻴﻜ’. Dalka Masar dadkiisu xarafka ‘Qaaf ﻖ waxay ugu dhawaaqaan ‘Aﺃ’ Marka uu haddaba qof  Masriyihi doonayo inuu kugu yidhaa ‘waxan ku leeyahay’ wuxuu ku odhanayaa ‘ﻚﻠﺃﺃ’. Hase ahaatee kolka uu qoraal maago waxa uu qorayaa ‘Aqullak  ﻚﻠﻗ ﺃ’. Afka Ruushka ayaan isna tusaale u soo qaatay, waxanan sheegey inaan aragtidaas mid la mid ah ka helayno. Tusaale ahaan dadka u dhashay ama ku barbaaray jamhuuriyadda Ukraa’iin xaraf ka ‘g’ waxay ugu dhawaaqaan ‘H’. Kolka uu qof doonayo inuu ku yidhaa ‘waxan ku hadlaa af-ruush’ wuxuu ku odhanayaa ‘Yaa habaaruu baa Ruski’. Hayeeshee kolka ay qoraal tahay waxa uu  qorayaa ‘Yaa gafaaruu baa Ruski’.             G (ga)        H (ha) Waxan intaa raaciyey in Af-ingiriiska qudhiisa aragtidan oo kale ay jirto. Tusaale  a-haan magaalamadaxda Kanada dadka reer Kanada waxay ugu dhawaaqaan ‘Odhowa’. Hase ahaatee kolka la qorayo waa ‘Ottawa’. Ereyada kala ah ‘bottle’, ‘Bottom’ iyo ‘Butter’ waxay ugu dhawaaqaan  ‘Bodhol’, ‘Bodhom’ iyo ‘Badhar’.   Waxa tilmaan gaar ah ayana mudan ereyada isku dhigmada ah hayeeshee kala dhihidda ah oo ay adagtahay in la kala saaraa. Tusaale ahaan: Addoon          - Addoon Awr - Awr Baqal - Baqal Baraarug - Baraarug Beer            - Beer Curad - Curad Dameer          - Dameer Haddii erey kasta oo ereyadaasi ka mid ah qodobkiisa la raaciyo si hawlyar baa loo kala garan karaa sida: Addoon(-ka)        - Addoon(-ta) Awr(-ka) - Awr(-ta) Baqal(-ka) - Baqal(-sha) Baraarug(-ga) - Baraarug(-ta) Beer(-ka)          - Beer(-ta) Curad(-ka) - Curad(-da) Dameer(ka)          - Dameer(-ta) Waxa, haddaba, jirta mar aanay ereyadaasi qaadan karin qodobbo oo ay adagtahay in la kala saaraa. Kolkaasi oo ah  kolka ay ereyadu weedho ku jiraan. Tusaale ahaan, haddii la yidhaa:         Xaddiyo inan bay ummushay.         Geeddi baa gool dilay.         Shukri waa curad.         Cali dameer buu fuulay.         Baqal baan arkay. ---------------------------------- Weedha hore lama kala garan karo inay Xaddiyo gabadh ummushay iyo iney wiil ummushay. Midda labaadna lama sheegi karo inuu Geeddi awr gool ah dilay iyo inuu baranbarqo dilay. Shukri ma curaddii reerkaa mise waa curadkii? Cali muxuu fuulay? ma dameerkoodii mise dameertoodii? Aniga qudhaydu maxaan arkay? ma baqalkii la cunayey mise baqashii gammaanka ahayd? Ereyada shaqalka culus iyo kuwa shaqalka fudud baa qudhoodu u baahan in qoraalka lagu kala qeexo sida:         Dul(-ka)            - Dul(-sha)         Duud(-da)         - Duud(-ka)         Daaf(-ka)          - Daaf(-ta)         Duulid(-da)      - Duulid(-da) Tusaalooyinkii hore (kuwa dhawaaqyada) waxa innooga dhuroobey iney jiraan dad badan oo dhibaatooyinka aan ka cabanayno soo maray oo aan la wadaagno. Hayeeshee ay si habboon oon turxaan lahayn u maareeyeen. Waxa kale oo halkaa innooga muuqata in afkii loo kala saaray mid qoraalka u goonniya oo laga simanyahay iyo mid hadalka u gaar ah oo qofkastaa u hadlo sida uu isagu jecel yahay. Waxa kale oo tilmaan mudan in la sheego inaanay dadkaasi afkooda kala sheeganin ama kala xigteysanin. Haddaba, sida keliya ee uu Af-soomaaliguna dhibaatadaa kaga bixikaraa waa iyada oo afka loo kala saaro sida afafkaa aan soo tilmaamay:         a)Af qoraalka u gaar ah, iyo         b)Af  hadalka u goonniya ( af-guri ). Midhkaas oo aan ula jeedo inaan qof waliba u qorin afka sida uu isagu ugu dhawaaqo ee uu Af-soomaaligu noqdo, sida afafka kale, mid si loo wada qoro. Waxa haddaba isweydiin leh sida loo xulanayo dhawaaqa la qaadanayo. Qof ahaan waxa aniga ila qumman in laba arrimood mid la yeelo. Waa ta koobaade in la qabto guddi-aqooneed afka aqoontiisa ku talax tagtay kana kooban dhammaan deegaanka Af-soomaaliga lagaga hadlo. Guddidaas oo xilkeedu noqon doono inay inoo soo xusho dhawaaqa aan qoraalka u qaadandoonno ayaka oo ka eegaya dhinacyo badan sida: naxwaha, dhaqaalaha, afka quruxdiisa iyo weliba aragtiyo kale oo laga yaabo iney jiraan hayeeshee aanan hadda haabka ku hayn. Waa ta labaade in tirakoob la sameeyo oo dhawaaqa loo bato qoraalka loo qaato iyada oon loo arkayn, kii la doonaba ha la qaatee, in dhawaaqa la qaataa ka wanaag sanyahay kuwa kale een la qaadan. Tusaalooyinka dambe dhawr aqoonyahan baa isku deyey iney wax ka qabtaan. Tusaale ahaan Dr. Yaasiin C. Keenadiid wuxuu ku adeegsaday buuggiisa la yidhaa Qaamuuska Af-soomaaliga  (1976) astaantan soo socota:         Dulº (-ka)         Duuf° (-ka)       Duudsi°(-ga)         Duulidº (-da) Waxa ayana astaanta hoos ku qoran ku adeegsaday buugga la yidhaa Dizionario Somalo-Italiano (1985) aqoonyahannada kala ah Ciise Maxamed Siyaad, Agostini, Francesco, and Annarita Puglielli:           Du̧̗l(-ka)         Du̧̗uf (-ka)         Du̧̗udsi(-ga)         Du̧̗ulid (-da) Aniga qudhaydu waxan damcay inaan ku adeegsado buugga la yidhaa Abwaan cusub oo Af-soomaali iyo Af-ingiriisiya (1995) astaan ka geddisan kuwa aan sheegay. Tusaale ahaan: _ Dul (-ka)    _ Duuf (-ka) _ Duudsi(-ga) _                          Duulid (-da) Haseyeeshee, markii aan ogaaday iney jiraan aqoonyahanno arrinka ku hawlaa iskuna deyey iney hortey wax ka qabtaan ayaan go’aansaday inaan uga hadho kalana doorto labadaa astaamood ee ay adeegsadeen. Waxanan qaatay midda dambe, iyada oo ay ujeeddadaydu ahayd inaan lays barbar ca-rarin, qof walibana doonin in la yidhaa isaga ayaa tiisii la qaatay. Haddii aragtiyo kale la keenayana waa arrin furan. Astaamahaasi waxay gaar u yihiin, sida muuqata, ereyada shaqalladoodu culusyihiin iyo kuwa la dhigidda ah oo qudha, kuwaasi oo ayana u baahan in la mideeyo. Kuwa isku dhigidda iyo kala dhihidda ah een soo tilmaamayna waxa habboon oo lagama maarmaan ah in ayana astaamo kuwaa la mid ah ama ka geddisan lagu adeegsado. Tusaale ahaan Xaddiyo ínan(wiil) bay ummushay. Xaddiyo inán(gabadh) bay ummushay.    Geeddi baa gòol(awr) dilay.    Geeddi baa góol(baranbarqo) dilay Shukri waa cúrad.                      Shukri waa curád. Damèer baan fuulay.                  Daméer baan fuulay. Báqal baan arkay.                      Baqál baan arkay. Hadal iyo dhammaantii, qoraalkan waxan dhawr erey ka idhi bilicda buugga. Anigaoon ku talaxtegin, waxan si kooban uga hadlay mahadhadii Af-soomaaliga iyo heerarkii kala duwanaa ee uu kasoo gudbey iyo go'aannadii wax-ku-oolka ahaa ee ay guddiyadii Af­soomaaligu gaadheen. Waxan si aan turxaan lahayn u gorfeeyey aragtida uu buuggu ku salaysan yahay. Waxa wax ka sheegey wuxuu buuggu dhib iyo dheef labadaba soo kordhiyey. Ugu dambayntii waxan ku soo gabagabeeyey dhibaatooyinka Afka ka jira ee u baahan in si cilmiyeysan wax looga qabto. Dhibaatooyinkaas aan sheegey Abwaanku (Qaamuusku) wax-ka-qabasho ha joogtee, muu soo hadal qaadin.  Afkuna ururin qudha uma baahna ee horumarin badan baa u dhiman oo uu u baahan yahay. Raadraac   Abraham,R.C. 1964, Somali-English Dictionary, London: University of London Press (reprinted in 1968 ). Agostini, Francesco, Annarita Puglielli and Ciise Moxamed Siyaad (Eds.) 1985 Dizionario Somalo-Italiano Rome: Cooperazione Italiana allo Sviluppo. Armstrong, Lilias E. The phonetic structure of Somali, republished by Gregg International Publishers Limited, 1964 Andrzejewski, B. W. The development of a national orthography in Somalia and the modernization of the Somali language, Horn of Africa ( journal ), Vol.1 No.3, July / September 1987. Cabdiraxmaan C. Faarax "Barwaaqo". Abwaan Cusub oo Af-soomaali iyo Af-ingiriisiya: A Modern Somali-English Dictionary, printed by Ottawa Roman Catholic Separate School Board, 1995. xxix,468 pp. ___ Magac Bilaash Uma Baxo: Ujeeddooyinka magacyada iyo Naanaysaha Soomaaliyeed, published by the author, Ottawa, September 1998. 1st edition. x, 209pp. ___ Xasilloonidarrada Af-soomaaliga, Hal-aqoon Journal , Xidhmada II aad , tirsiga 1 aad,iyo ka 2 aad Jan/Ogost. 2002, 37-42p. Cabdalla C. Mansuur iyo Axmed Cabdullaahi A. Qaamuus Af Talyaani-Soomaali, Daabacaaddii Koowaad, 1985. xii,180pp. Cabdalla C. Mansuur iyo Annarita Puglielli. Barashada Naxwaha Af Soomaaliga, HAAN Associates, London, 1999, x, 304pp Cabdiraxmaan Ciise Oomaar iyo Siciid Warsame Xirsi. Af-garad: Qaamuus Ingiriisi-Soomaali/English-Somali Dictionary, Mogadisho. D. I. Stepanjenko iyo Maxamed Xaaji Cusmaan. Abwaan Urursan Af-soomaali iyo Ruusha, Ruush iyo Soomaaliya, Moscow, 1969. 319pp. Luling, Virginia. Somali-English Dictionary, Dun woody Press/Wheaton, MD,1987. vi, 605pp. Maxamed Cabdi Maxamed. Eraybixin Soomaali-Faransiis/Lexique Somali-Francis, Besancon, 1987. ix, 128pp. ____Dictionnaire Francis-Somali/Qaamuus Faransiis-Soomaali, 2vol. Paris, 1986. ix, 598pp Muuse Xaaji Ismaaciil Galaal(edited by B.W. Andrzejewski). Xikmad Soomaali, Oxford University Press, London, 1956, xi,150pp. Saalax Xaashi Carab. Qaamuus – Ereykoobe, Machadka Afafka ee Xarunta Cilmibaadhista Jabbuuti, Jabbuuti, 2004, xxvi, 576pp. Saeed, John Ibraahim. Somali Reference Grammar, Dun woody Press/Wheaton, MD,1987. vi, 275pp Shire Jaamac Axmed. Naxwaha Af Soomaaliga, Akadeemiyaha Dhaqanka wasaaradda Hiddaha iyo Tacliinta sare, Xamar, 1976. Wasaaradda Waxbarashada iyo Barbaa rinta,Eray-bixin, Muqdisho. http://www.hamrey.com/index.php/articleview/1323/1/8 / Abdiraxmaan Faarax "Barwaaqo" wuxuu horay u qoray dhawr Buug uu ka mid yahay: "MAGAC BILAASH UMA BOXO" Ottawa, Canada E-mail: Hal_aqoon@yahoo.com Akhri Qaybtii 2aad    Soo Bandhige :Fu,aad Bahda Mareegta Farshaxan